Sezon łapania mrówek w pełni, sporo więc pojawia się wątpliwości. W teorii dostępnych jest w Polsce wiele kluczy do oznaczania mrówek (Atlas Mrówek Online, Mrówki Środowisk Leśnych Polski), jest też The Ants of Poland z 2002 roku dostępny w internecie. Czym zatem ten ma się różnić od pozostałych?
Ten klucz do oznaczania mrówek (królowych) ma być przystępną hybrydą. Opis królowych jest poparty zdjęciami lub linkami do zdjęć (żadnych schematycznych rysunków!) i uwzględnia tylko makroskopowe cechy (tj. takie, które widać gołym okiem, bez użycia mikroskopu). Nie będzie to też klucz alfabetyczny ani naukowy, więc lepiej zapnijcie pasy!
Klucz dotyczy tylko i wyłącznie rodzajów/gatunków występujących w Polsce! Na czerwono zaznaczono rodzaje/gatunki rzadko (lub wcale) znajdywane przez hodowców (jak np. Tetramorium atratulum), a na niebiesko te bardziej popularne.
Zanim do tego przejdziemy, zacznijmy jednak od tego, jak odróżnić królową od robotnicy.
Następnie trzeba trochę wiedzieć o budowie zewnętrznej mrówki. Oto terminy, które będą tu użyte:
Słowem wyjaśnienia – wielkość i ubarwienie królowych zależnie od gatunku może się znacznie różnić od tych prezentowanych na zdjęciach. Do tego dochodzi też kwestia tego, jak królowa jest odżywiona, przez co wielkość jej odwłoka może ulec zmianie – białe „paski” (poza paroma wyjątkami) zwykle oznaczają, że królowa jest przejedzona, gdy widoczne w rzucie bocznym ząbki z tergitów oznaczają, że królowa jest niedożywiona/odwodniona i wtedy jej odwłok mocno będzie skurczony.
Niektórych gatunków nie da się też rozpoznać gołym okiem i w tych miejscach będę się ograniczać do rodzajów.
1 – Ilość segmentów pomostka:
a) Pomostek złożony z jednego segmentu (petiole): Lasius, Formica, Camponotus, Ponera, Dolichoderus, Tapinoma, Polyergus (idź do 2A)
b) Pomostek złożony z dwóch segmentów (petiole i postpetiole): Myrmica, Stenamma, Manica, Solenopsis, Tetramorium, Leptothorax, Temnothorax, Formicoxenus, Harpagoxenus, Monomorium, Myrmecina, Strongylognathus (idź do 2B)
2 – Podział na rodzaje ze względu na cechy charakterystyczne:
2 A) Królowe z pojedynczym segmentem pomostka
- I – widoczne wysunięte z końca odwłoka żądło. Królowa niewielkich rozmiarów (do 5mm), ciemnobrązowa, lekko błyszcząca, „rurkowata” (tj. patrząc z góry, poszczególne części raczej nie różnią się szerokością), malutkie oczy.
Okres rojenia: sierpień-wrzesień – Ponera
- II – na odwłoku widoczne 2 – 4 białawe plamki występujące w parach (istnieje także rzadsza forma bez kropek). Ciało punktowane. Głowa i odwłok czarne, tułów rdzawy z ciemnym rysunkiem na tarczy („fartuch”); ok. 5 mm długości.
Okres rojenia: lipiec – Dolichoderus quadripunctatus
- III – królowa czarna/ciemna, patrząc od góry na odwłoku widać tylko 4 tergity; pomostek schowany pod odwłok, niewidoczny z góry; ok. 6 mm długości (na oko sporo mniejsza od L. niger).
Okres rojenia: czerwiec-lipiec – Tapinoma
- IV – królowa blisko 1 cm długości, czerwona z ciemniejszymi nogami i delikatnymi czarnymi wstawkami na tułowiu; żuwaczki w kształcie zagiętych kłów.
Okres rojenia: podczas rajdów, k.lipca-sierpień – Polyergus rufescens
Zdjęcie królowej na AtlasMrowek.pl
- V – czułki osadzone z dala od nadustka:
-
- głowa standardowa, trójkątna – Camponotus (idź do 3A)
-
- przód głowy spłaszczony. Okres rojenia: lipiec-sierpień – Colobopsis truncata
- VI – pozostałe królowe wielkości między 0,5 – 1 cm; „przysadziste”; oczy nieco wydłużone, jednak okrągławe – Lasius (idź do 3B)
Przykładowe gatunki z AntsMania.com
- VII – pozostałe królowe od 1 cm wzwyż; oczy widocznie wydłużone, nieco „pszczołowate” – Formica (idź do 3C)
Przykładowe gatunki na Lamarabunta.org
2 B) Królowe z podwójnym pomostkiem:
a) powyżej 5mm:
- I – królowa ciemnopomarańczowa do czerwonawej, rdzawa; głowa i tułów żłobione, odwłok błyszczący; pronotum wysokie;
- a) posiada wyraźne kolce pozatułowia, wielkość poniżej 1 cm (5-7 mm).
Do napotkania przez prawie cały sezon – Myrmica
Zobacz zdjęcie królowej na Mack.neostrada.pl
-
- b) nie posiada kolców pozatułowia, długości 1 cm.
Okres rojenia: kwiecień, sierpień-wrzesień – Manica rubida
- II – królowa ciemna, ciało punktowane z odstającymi włoskami; podobna wielkością i proporcjami do Myrmica, petiole na długiej szypułce („nóżka” – poniżej zobacz zdjęcie królowej z profilu), ok 5-6 mm.
Okres rojenia: wrzesień-październik, wiosną wychodzi na żer – Stenamma
- III – królowa czarnawa, z jaśniejszymi nogami; odwłok błyszczący; blisko 7 mm długości
- a) Odwłok baryłkowaty, podłużny, dużo szerszy niż tułów i głowa oraz długości zbliżonej do łącznej długości głowy i tułowia. Końce czułków zakończone wyodrębnioną długą buławką. Scutum i scutellum ściśle przylegają do siebie. Tułów bez rzeźbienia, wypolerowany, bez kolców pozatułowia. Odwłok z żółtawymi wstawkami.
Okres rojenia: sierpień-wrzesień – Solenopsis fugax
-
- b) końce czułków bez wyraźnie wyodrębnionej buławki; odwłok nieco krótszy niż łączna długość głowy i tułowia. Odstęp pomiędzy mesonotum i scutellum szeroki (wyraźna bruzda). Głowa i tułów lekko rzeźbione, występują kolce pozatułowia. Odwłok może mieć delikatne żółte wstawki.
Okres rojenia: czerwiec-wrzesień – Tetramorium (poza T. atratulum)
- IV – żółtawa z ciemnym odwłokiem (zaczynając od połowy 1 tergitu); długi i wąski tułów, brak kolców propodemu (pozatułowia), petiole trójkątne na szypułce, odwłok dużo szerszy niż głowa i tułów; 4-7 mm długości.
Występuje głównie w domach (gatunek zawleczony) – Monomorium pharaonis
 |
| https://bugguide.net/node/view/1364165 |
b) do 5 mm:
- V – pomarańczowawo-brązowa (?); głowa prostokątna, mocno żłobiona; pośrodku głowy widać krawędzie rowków dopasowanych do kształtu czułków (antenal scrobes); krawędź tnąca trójkątnej żuwaczki bez zębów; może nie posiadać skrzydeł (występują także królowe ergatoidalne), 4-5 mm.
Okres rojenia: lipiec – Harpagoxenus sublaevis
Zobacz królową na formicidae-g2n.jimdo.com
- VI – brązowa; głowa kwadratowa, z głębokim wcięciem potylicy; żuwaczki w kształcie zagiętych kłów; ok. 3-4 mm długości.
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Strongylognathus testaceus
Zobacz królową na Atlasmrowek.pl
- VII – czarna, z wgniecionym pośrodku i wzdłuż odwłokiem, ok. 4 mm – Tetramorium atratulum
- VIII – błyszcząca, brązowo-żółtawa, petiole i post petiole z ząbkiem od dołu, wielkość 3-4mm.
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Formicoxenus nitidulus
- IX – brązowo-czarna z licznymi stojącymi włoskami; głowa i tułów silnie rzeźbione, odwłok błyszczący; głowa szersza niż tułów. Pronotum kanciaste, wystaje spod mesonotum. Petiole od boku kwadratowe z daszkiem u góry; długość 4-5 mm.
Okres rojenia: sierpień-wrzesień – Myrmecina graminicola
- X – żółta z ciemnym paskiem na odwłoku lub cała brązowa; duże oczy, szeroki tułów i odwłok; pronotum wysokie; buławka na końcu biczyka; 3-4 mm długości. Przypomina zminiaturyzowaną Tetramorium (poza kolorem).
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Temnothorax (idź do 4)
- XI – głowa i odwłok prawie czarne, tułów ceglasty z ciemniejszym wierzchem lub prawie czarny (kolorystyka jest dość zmienna); głowa tułów i odwłok zbliżonej szerokości, pronotum prawie płaskie; duże oczy i buławka na końcu biczyka; 3-5 mm długości. Wyglądem (poza kolorem) przypomina zminiaturyzowaną Myrmica.
Okres rojenia: lipiec-wrzesień – Leptothorax
3 – Camponotus, Formica, Lasius
3 A) Camponotus:
- I – ok. 1,5 cm długości, z wierzchu czarna, średnio błyszcząca. Szeroka, masywna głowa. Od boku widać bordowe wstawki na tułowiu.
Okres rojenia: czerwiec – C. herculeanus
- II – ok. 1,5 – 1,8 cm długości, niemal identyczna z powyższą – pierwszy tergit odwłoka często czerwonawy (z wierzchu i z boków, jednak ta cecha nie zawsze odróżnia ją od C. herculeanus); średnio błyszcząca. Szeroka, masywna głowa. Od boku widać bordowe wstawki na tułowiu.
Okres rojenia: czerwiec – C. ligniperda
- III – ok. 1-1,1 cm długości, podłużna, brązowoczarna lub prawie czarna i błyszcząca. Głowa węższa niż u poprzedniczek.
Okres rojenia: kwiecień-lipiec – C. fallax
- IV – ok. 1,4 -1,6 cm długości, całkowicie czarna, odwłok delikatnie omszony. Szeroka, masywna głowa.
Okres rojenia: lipiec-sierpień – C. vagus
 |
| https://www.antstore.net/shop/en/ants/Ants-from-South-Europe/Camponotus-vagus.html – where you can buy it |
- V – ok. 7 – 9 mm, błyszcząca i czarna lub ciemnobrązowa. Przypomina zmniejszoną C. fallax, jest jednak od niej bardziej włochata.
Okres rojenia: kwiecień-lipiec – C. piceus
3 B) Lasius
- I – odwłok niewielki, długości zbliżonej do długości tułowia wraz z pomostkiem; głowa sercowata:
- smoliście czarna, błyszcząca, bardzo długie jasne nogi; głowa wcięta, sercowata, ok 6 mm długości.
Do napotkania przez cały sezon – Lasius fuliginosus
-
- ubarwienie zmienne, zwykle jasnobrązowa do brązowej; głowa lekko wcięta, sercowata; odwłok mały; skrzydła ciemne; ok. 6-7 mm długości.
Okres rojenia: lipiec-wrzesień, czasem po zimowaniu – Lasius (Chthonolasius)
 |
| Lasius (Chthonolasius |
II – odwłok masywny, pękaty; równy lub dłuższy od długości głowy i tułowia razem odwłok spory, baryłkowaty, szerszy niż tułów; głowa trójkątna:
-
- królowa ciemna, odwłok z żółtawymi przebarwieniami (szczególnie od spodu), żółtawe nogi Okres rojenia: lipiec-sierpień – Lasius flavus
-
- królowa niemal czarna, jednolita; odwłok spory i wypchany, szerszy niż tułów; tułów widziany od boku dość wysoki i masywny, ale krótki; nogi nieco jaśniejsze.
Owłosiony trzonek czułka – Okres rojenia: lipiec-sierpień – Lasius niger / platythorax,
Nieowłosiony trzonek czułka – Lasius alienus (lipiec) / paralienus (sierpień) / psammophilus (lipiec)
- królowa brązowa po ciemny brąz, z delikatnie jaśniejszymi nogami; omszenie przylegające do ciała; głowa, tułów i odwłok mniej więcej równej szerokości; odwłok wydłużony, beczkowaty, tułów dość niski; skrzydła ciemne. Mniejsza i drobniejsza od Lasius niger.
Okres rojenia: czerwiec-lipiec – Lasius brunneus
- królowa czerwonawo-brązowa; tułów jaśniejszy od głowy i odwłoka; nogi koloru tułowia.
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Lasius emarginatus
3 C) Formica
- I – tył głowy głęboko wcięty, dwubarwne – Formica (Coptoformica).
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Formica exsecta/ forsslundi/ foreli/ pressilabris
Zobacz królową F. pressilabris na Antbase.net
- II – królowe o jednolitym czarnym kolorze – Formica (Serviformica)
-
- srebrne omszenie na odwłoku. Gdy najedzona, na odwłoku pojawiają się czrne błyszczące paski na tergitach.
-
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Formica cinerea
-
- królowa wypolerowana na wysoki połysk – Formica fusca (lipiec sierpień)/ F. lemani (góry, lipiec sierpień)/ F. picea (bagna, tereny podmokłe, październik)
- królowa wypolerowana na wysoki połysk – Formica fusca (lipiec sierpień)/ F. lemani (góry, lipiec sierpień)/ F. picea (bagna, tereny podmokłe, październik)
Zobacz królową na AtlasMrowek.pl
- III – pozostałe dwubarwne, bez wcięcia na tyle głowy
- a) dwubarwne z małym odwłokiem
- błyszcząca; wierzch głowy i tułowia czarny; odwłok czarny i”kulisty”, reszta czerwona. Na „oko” nierozróżnialne i krzyżujące się między sobą. Zwykle znajdywane są F. rufa i F. polyctena.
- a) dwubarwne z małym odwłokiem
Okres rojenia: maj-czerwiec – Formica rufa/polyctena/lugubris/aquilonia (pod ochroną!)
Zobacz królową na AtlasMrowek.pl
-
-
- matowa; wierzch głowy i tułowia czarny; odwłok czarny i „kulisty”, reszta czerwona.
-
Okres rojenia: maj-lipiec, czasem na jesieni – Formica pratensis (pod ochroną!)
Zobacz królową na Mack.Neostrada.pl
-
-
- ciemna i szeroka głowa, krwisty tułów (z rzadka z ciemniejszym „fartuchem” od góry), ciemny odwłok (czasem z czerwonymi naleciałościami na pierwszym tergicie); wcięcie w nadustku.
-
Okres rojenia: lipiec- sierpień – Formica sanguinea
Zobacz królową na AtlasMrowek.pl
-
-
- czerwonawa głowa; tułów czerwony do brązowoczerwonego (czasem z ciemniejszym „fartuchem” na mesonotum), scutellum ciemniejsze; ciemny odwłok z czerwonawą przednią częścią pierwszego tergitu. Liczne odstające włoski.
-
Okres rojenia: lipiec-sierpień – Formica truncorum (pod ochroną!)
Zobacz królową na AtlasMrowek.pl
-
- b) dwubarwne z dużym, rozepchanym odwłokiem
- głowa czarna z czerwonymi „policzkami”, tulów czerwony z czarnym „fartuchem”, odwłok czarny lub z dodatkiem czerwieni.
- b) dwubarwne z dużym, rozepchanym odwłokiem
Okres rojenia: czerwiec-lipiec – Formica rufibarbis / F. clara
-
-
- głowa i odwłok czarne, tułów czarny lub z dodatkiem czerwieni po bokach, nogi czerwone.
-
Okres rojenia: sierpień – Formica cunicularia
Zdjęcie królowej na mrowki.aplus.pl
Uwaga! Za M. Borowcem: „Królowe Formica rufibarbis i cunicularia mogą być bardzo podobne, a różnice między nimi są subtelne i często wymagają obejrzenia okazu pod mikroskopem. Różnice dotyczące ubarwienia tułowia są niepewne, gdyż zakresy zmienności obu gatunków w dużej mierze pokrywają się. Bardziej można polegać na ilości włosków na pronotum i propodeum, których jednak prawie nigdy na zdjęciach nie widać”
4 – Temnothorax
- I – głowa, tułów i odwłok jednolicie brązowe – Temnothorax corticalis/nadigi/ nigriceps/tuberum
- II – królowa żółtawo-brązowa z ciemniejszymi paskami na odwłoku – pozostałe Temnothorax
Chciałabym podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania tego wpisu – zarówno od strony merytorycznej jak i poprzez użyczenie zdjęć: M. Michlewiczowi, M. Kukle, Jinii, J. Urbańczykowi oraz Korkowi.
Dzię-ku-je-my!